Rozpracowując nowotwory

credit

Stały się niemalże plagą w obecnych czasach. Mogą dotknąć praktycznie każdego z nas i są jedną z najczęstszych przyczyn zgonów w Polsce. O czym mowa? O nowotworach.

"Ciocia ma raka", "Nowotwór dziadka okazał się złośliwy. Pojawiły się przerzuty" - czy nie często słyszy się takie komunikaty? Osobiście dość długo nie wiedziałam, co kryje się pod tajemniczym pojęciem "rak". Jako dziecko wyobrażałam sobie nawet zwierzątko o tej samej nazwie, które zaszywa się w naszym ciele i powoduje jego spustoszenie. Myślę, że wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, że stykając się z nowotworem, ma do czynienia po prostu z tkanką o nietypowych właściwościach. Warto też zatrzymać się przy samej nazwie - nowotwór - "nowy twór" - która ukazuje nam, że nie jest to tkanka pożądana przez organizm. 

nowotwór łagodny gruczolów potowych policzka (credit)

Powszechnie wiadomo, że nowotwór może mieć charakter łagodny bądź złośliwy. Kiedy już dowiadujemy się o chorobie, kwestia pojawienia się przerzutów jest naprawdę znamienna i może w bardzo dużym stopniu zaważyć na długości życia chorego. Otóż nowotwór łagodny charakteryzuje się powolnym wzrostem guza, zbitą masą komórek, które oprócz tego oddzielone są wyraźnie od reszty tkanek. Dzięki tym właściwościom jest on zazwyczaj możliwy do całościowego chirurgicznego usunięcia.

Sprawa ma się gorzej w przypadku nowotworu złośliwego, którego nazwa nie powinna kojarzyć się nam z niczym dobrym. To właśnie w odniesieniu do niego powinno używać się określenia rak, o czym nie każdy wie i najczęściej używa się go zamiennie z nowotworem, co nie jest poprawne. Zazwyczaj rośnie bardzo szybko i jest bardziej inwazyjny niż nowotwór łagodny. Charakteryzuje się również intensywnymi podziałami komórek i niewłaściwymi relacjami z sąsiednimi komórkami. Normalne komórki nie mają w zwyczaju przekraczać granic swojej tkanki, do czego nie ograniczają się komórki rakowe. Rosną one bezładnie i wnikają do zdrowych tkanek, powodując ponadto istotne zaburzenia w komunikowaniu się komórek, gdyż ani nie odbierają sygnałów, ani nie przekazują ich dalej.

Patrząc na tę chorobę od genetycznej strony, rak powstaje w wyniku nietypowej ekspresji genów odpowiedzialnych za podziały komórkowe. Co wydaje się oczywiste - wszystkie komórki potomne powstające po tych nietypowych podziałach są więc również zmienione. Istotne jest również to, że komórki rakowe, w przeciwieństwie do komórek nowotworu łagodnego, nie mają typowych cech strukturalnych. Rak rozwijający się z tkanki łącznej lub mięśniowej nosi nazwę sarkomy (mięsaka), a z tkanki nabłonkowej karcynomy (nabłoniaka). Większość nowotworów złośliwych dotykających ludzi należy do tej drugiej grupy.

schemat przerzutu (credit)

Co powoduje śmierć organizmu? Najczęściej stoją za nią dość enigmatyczne przerzuty, czyli metastaza, mówiąc nieco bardziej naukowo. Przerzutem jest migracja komórek rakowych przez naczynia krwionośne lub limfatyczne do odległych części ciała, gdzie zaczynają się one dzielić i tworzyć kolejną tkankę rakową. Powoduje to istotne zaburzenie czynności normalnych tkanek i znaczne osłabienie organizmu wraz z coraz to nowymi przerzutami. Niestety komórki rakowe namnażają się i rozprzestrzeniają błyskawicznie, co utrudnia lokalizację i usuwanie ognisk nowotworowych przez chirurgów.

Aczkolwiek nowotwór nie zawsze ujawnia się od razu. Badania pokazują, że wiele nowotworów po osiągnięciu wielkości rzędu kilku milimetrów wschodzi w stan spoczynku, czyli utajenia. Może on trwać kilka miesięcy, ale też kilka lat. Co sprawia, że "budzi się" do życia i zaczyna siać spustoszenie w organizmie? Prawdopodobnie w którymś momencie komórki nowotworowe wydzielają substancje chemiczne, które pobudzają kontaktujące się z nimi naczynia krwionośne do rozwoju naczyń włosowatych wrastających w masę komórek nowotworowych. Zapewnia to dopływ pokarmu - warunki świetne do intensywnych podziałów komórkowych. Nowo powstałe naczynia mają na tyle cienkie ściany, że stają się drogą transportu komórek rakowych w nowe miejsca.

Trochę statystyk

Nowotwór złośliwy zajmuje drugie miejsce na liście przyczyn zgonów w Stanach Zjednoczonych. Szacuje się, że średnio jedna na trzy osoby z tamtego kraju zapadnie w pewnym okresie życia na tę chorobę. W Polsce jest podobnie - nowotwory są drugą po chorobach układu krążenia przyczyną zgonów. Mężczyźni najczęściej umierają z powodu raka płuc bądź nowotworu jelita grubego, a kobiety z powodu raka piersi czy raka szyjki macicy. Niepokojące jest, że zapadalność kobiet na raka płuc zwiększyła się w ostatnim czasie. Prawdopodobnie powodem jest rosnąca liczba palaczek.

Diagnostyka i leczenie 

zaawansowany rak piersi (credit)

Oczywistym wydaje się, że - tak jak w przypadku właściwie każdej choroby - szanse na przeżycie zwiększa jej wcześniejsze rozpoznanie. Im wcześniej komórki nowotworowe zostaną wykryte, tym terapia będzie skuteczniejsza. Stanowi ona połączenie zabiegów chirurgicznych, leczenia hormonalnego, radiologicznego oraz hamowania tempa podziałów komórkowych np. za pomocą chemioterapeutyków. Jednakże leczenie musi być dostosowane do danego typu nowotworu, których rozpoznano już setki.

Przyczyny i zapobieganie nowotworom

Ponownie odwołam się więc do strony genetycznej, ponieważ to na jej podłożu zachodzą zmiany nowotworowe. Utrata kontroli nad podziałami komórkowymi związana jest z mutacjami genów kodujących białka uczestniczące w cyklu komórkowym (dla zainteresowanych te geny to protoonkogeny i antyonkogeny). To właśnie te mutacje powodują, że komórka reaguje w sposób niewłaściwy na sygnały z organizmu (bądź pozostaje na nie obojętna).  Powstanie nowotworu złośliwego wymaga kilku mutacji - stąd długi i najczęściej bezobjawowy okres rozwoju choroby. Istotne jest, że u osób z rodzinną skłonnością do nowotworów część tych mutacji jest dziedziczona! Stąd też jeśli w naszej rodzinie zdarzały się nowotwory, zalecana jest większa ostrożność i częstsze badania profilaktyczne.

Ponadto allele niektórych genów najprawdopodobniej wpływają na osobniczą tolerancję karcynogenów (czynników rakotwórczych). Szacuje się, że więcej niż 80% nowotworów wywołują czynniki środowiskowe. Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania należy więc:

- unikać tytoniu - palenie jest przyczyną ponad 80% przypadków raka płuc i zwiększa ryzyko wystąpienia wielu innych nowotworów

- nie przesadzać z długotrwałym nasłonecznieniem, a w razie konieczności przebywania na słońcu stosować kremy z filtrem - opalanie się może być przyczyną raka skóry

- stosować zdrową dietę z dużą ilością owoców i warzyw, unikając pokarmów tłustych, smażonych oraz konserwowanych solą lub azotynami - tzw. "śmieciowe" jedzenie jest sprzymierzeńcem nowotworów

- unikać zbędnego działania promieni X

- w przypadku kobiet: raz w miesiącu badać piersi i regularnie poddawać się mammografii i badaniu cytologicznemu

- w przypadku mężczyzn po 50. roku życia: regularnie poddawać się badaniom jąder i prostaty, a także badaniu krwi na obecność specyficznego genu (PSA)

- poddawać się kolonoskopii po skończeniu 50 lat - wykrywanie i usuwanie polipów jelita grubego zapobiega powstawaniu nowotworów

Bibliografia:
VII wydanie "Biologii" (Solomon, Berg, Martin)
nowotwor.net.pl
nowotwory.net
onkologia.pl